​
​It is de ‘uncomfortable truth’ fan de taalklimaatferoaring: we hawwe it Frysk net mear nedich om mei de minsken om ús hinne kommunisearje te kinnen. Frysk is foar pake en beppe, net foar de bern. Foar de kollega, net foar de sjef. Foar de barman, net foar de plysje. Likegoed prate pake en beppe, kollega’s en barmannen Nederlansk as de sitewaasje dat freget. Sa wurdt it sprutsen Frysk hieltiid mear in taal foar it ynformele sirkwy en it skreaune Frysk it privileezje fan meiwurkers fan ynstituten as de Afûk en de Fryske Akademy en inkelde hûnderten Fryske skriuwers en dichters.
​
Benammen de drok fan de Nederlansk- of Ingelsktalige massamedia is de ofrûne desennia sa grut wurden dat ik fan betinken bin dat it Frysk de ein fan de ieu net helje sil. Oft wy dit noch omkeare kinne wit ik net, mar as wy it wolle, dan helpt it net om te dwaan as dat der gjin probleem is. De bêst beriddenearre suggestje dy’t ik heard haw wie fan net-Fries Van de Velde. As dat ús Friezen net goed genoch is, dan is de útdaging oan ús sels en kom mei bettere suggestjes.

Ik bin noch hieltyd wat ûnder de yndruk fan de dea fan David Bowie. Sûnt syn hertoanfal yn 2004 hie er him weromlutsen út it publike bestean, mar mei de albums The Next Day en Blackstar hat er oan de ein fan syn libben ta moai wurk ôflevere. Yn desimber stie er noch op it poadium yn New York by de premjêre fan syn musical Lazarus. Begjin jannewaris hie de kanker him kapot krigen. Syn fideoklip by it nûmer Blackstar ferwiist blykber nei it oankommende libbensein: Major Tom wurdt dea weromfûn.

Al hâld ik der net sa fan om alle problemen mar mei kanker te ferlykjen – it is faak sa respektleas nei minsken dy’t pasjint binne – ik doch it no al: de Nederlânske taal woekeret as in kankergeswel yn Fryslân. De Fryske taal giet der oan kapot en it is al yn sa’n fierfoardere stadium, dat, der is eins neat mear tsjin te dwaan. Ik haw it al earder sein en skreaun: it Frysk sil de ein fan de ieu net helje, dêr bin ik wis fan.

Ultsje Hosper, foarsitter fan de Frysk Nasjonale Partij (FNP), liket no ek alle hope ferlern te hawwen. Hy wol dat syn party tenei de klam net mear safolle leit op it gebrûk fan de Fryske taal, om’t dat neffens him in ‘efterhoedegefjocht’ is. Der wie in soad krityk, mar ik wol it hjir opnimme foar Hosper, dy’t in freon fan de Fryske taal is: jierrenlang direkteur fan in natuerorganisaasje dy’t allinnich in Fryske en gjin Nederlânske namme hat en ien dy’t it oer ‘efterhoede’ hat en net ‘achterhoede’ seit, dy hâldt fan de Fryske taal.

En hy is wier net de iennichste dy’t klear is mei de Fryske taal. By Omrop Fryslân is der ek wol oer praat: Nederlânsktalige programma’s, benammen ek om’t de Omrop ek rampestjoerder is. It Frysk is hast alhiel út de Leeuwarder Courant ferdwûn, de oplage fan Fryske boeken rint hurd tebek, lykas it tal bern dat noch in Fryske namme kriget en hieltyd mear minsken witte net mear hoe’t sy de de krekte tiidwurdfolchoarder moatte brûke.
Fryslân hat yn de 16e ieu syn hertoanfal hân. It Frysk wie net mear te finen yn it offisjele, publike libben en is in taal foar thús, de kroech en it sportfjild wurden. De opkomst fan de Nederlânsktalige massamedia wie it begjin fan de ein. Doe is it Frysk ferkankere mei ynterferinsjes, ynfloeden fan it Nederlânsk. Wat wy no thús prate, yn de kroech of op it sportfjild brûke, kin hast de namme ‘Frysk’ net mear drage.

Wy moatte dy situaasje ûnder eagen sjen en net, sa’t de Fryske Akademy it hawwe wol, tinke dat it just goed giet mei it gebrûk fan it Frysk. Harkje leaver nei Arjen Versloot en Eric Hoekstra, dy’t sizze dat it Frysk hieltyd Hollânsker wurdt. Dan begripe wy better wat der spilet as in jonkje by Omrop Fryslân yn it nijs ropt dat er bliid wie dat it ferzen hie, om’t er no wer ris ‘kin skaatse’.
No is it de fraach wat wy dogge mei de tiid dy’t ús, brûkers fan it Frysk, noch gund is. Lizze wy de holle yn de skutte en fjochtsje in efterhoedegefjocht, sa’t Hosper it hawwe wol? Ik sis fan nee! Bliksem! Lit ús in foarbyld nimme oan David Bowie dy’t mei de ein fan syn libben yn ‘t sicht de nocht en de wille hie om moai wurk ôf te leverjen. Dat kinne wy ek, ús moaiste wurk ôfleverje en nochris sjen litte hokker skientme ferlern giet mei it ferlies fan de Fryske taal.
​
Dêrom, skriuwers, lûk jim reade skuon oan en skriuw jim Next Day! Sjongers, sjong jim Blackstar, ûnder it moanneljocht, it serieuze moanneljocht! Dichters, skriuw jim Lazarus en wa wit, wa wit, sille wy sjen oft de Fryske taal net in weropstanning belibje kin.

​Publisearre op skanomodu.nl, 10 febrewaris 2016

​​

In opfallende konklúzje nei oanlieding fan it ûndersyk fan Lysbeth Jongbloed nei it gebrûk fan it Frysk yn social media (Leeuwarder Courant, 4 desimber 2015). Guon minsken wolle wol Frysk skriuwe, mar men wit oer it generaal net hoe’t it moat en al gau wurde sms-kes en Facebookberjochten mar fonetysk skreaun. Konklúzje fan it ûndersyk, sa lês ik, is: ‘Correct geschreven is het meestal niet, maar verder gaat het goed met het gebruik van de Friese taal op sociale media’. Ynteressant. Giet it goed mei de Fryske taal as it net korrekt skreaun is?

De molke is soer, mar fierder is it bêst te drinken. It is hjoed in reinder, mar fierder is it in moaie simmerdei. Spitich fan dy Lee Harvey Oswald, fierder wie it in noflik auto-ritsje.

Friezen nimme harren taal net serieus. Sa. Dan haw ik it mar in kear sein. Ik begryp de portee fan it ûndersyk fan Jongbloed wier wol: it is moai dat der safolle minsken graach korrekt Frysk skriuwe wolle soene. Dat is spitigernôch lykwols heel wat oars as dat it goed giet mei it Frysk. It giet no ien kear net goed mei it Frysk. Koartlyn skreaunen Arjen Versloot en Eric Hoekstra noch dat it Nederlânsk de oerhearskjende taal yn Fryslân oan it wurden is. De wurdskat fan Frysktaligen rint tebek en guon jonge minsken hawwe gjin aan fan wat de korrekte Fryske tiidwurdfolchoarder oan ‘e ein fan in sin moat wêze.

Ik haw in brutsen skonk, mar fierder kin ik noch knap drave. Spitich fan dy iisberch, fierder wie it in prachtige maiden-voyage. Nee, it komt net faak foar dat in parasjute net iepen giet, mar fierder hat er wol genoaten fan syn sprong.

It liket der op dat alle ûndersiken nei de steat fan it Frysk fan de ôfrûne jierren, konkludearje dat it goed giet. Ik haw it earder skreaun en ik tink der oer, lykas de Romeinske senator Cato, en einigje tenei al myn stikjes mei deselde meidieling: en fierder bin ik fan betinken dat it Frysk de ein fan de ieu net helje sil.

Ik mei net sa oer boeren. Dat komt, ik haw in lyts ‘jeugdtrauma’. As jonkje fan sân waard ik troch ús heit meitôge nei de feemerk yn de Frieslandhal yn Ljouwert. Ik wie in stedsjonkje en it like ús heit gaadlik om soks ris even oan my sjen te litten. Wy hawwe der leau’k net sa lang west. Wy wiene aaklik fan de wrede omgong fan de boeren mei de bisten. It iennichste wat my my noch heucht, is hoe’t de boeren de kij mei harren kuierstok hurd op ’e kop, tusken de eagen, sloegen.

Tsjintwurdich is der mear omtinken foar de relaasje tusken minsk en bist, of breder sjoen: minsk en natoer. Men soe tinke dat in provinsje dy’t bekend stiet om har suvelproduksje hjiryn foaroan rint. Ik leau it net. Foarbyldsje: op ien fan de kroanjuwielen fan de gemeente Ljouwert, in proefpleats, steane kij dy’t úthongere wurde. Sjen mei hoe’n bytsje fretten sy dochs noch genôch molke leverje. Rendemintstinken yn optima forma.

Sille wy gewoan in ein meitsje oan soksoarte gekkichheid? It is ommers in symptoom fan de trochsketten yndustrialisearring dy’t de Fryske feehâlderij en suvelproduksje sûnt de oarloch meimakke ha. Wy hawwe ruilferkaveling hân, der binne molkkwota oplein en der binne benei gjin lytse suvelfabriken mear en it grutte FrieslandCampina hat syn kantoar bûten de provinsje. Yn it fabryk yn Ljouwert wurde gjin lekkere suvelprodukten mear makke, allinne noch poeiermolke. En dan haw ik it  net oer sûkelarjemolke, mar oer ‘powdered milk’. It slimste fan alles: de greiden binne leech, de kij steane it hiele jier troch yn it megabûthús dêr’t nachts de ferljochting oan is, want – seit de boer – dêr meie de kij graach oer.

Wat in gekkichheid allegearre.

De Fryske feehâlderij en de suvelproduksje hawwe har siel ferkocht oan it rendemintstinken. En dat is spitich, om net te sizzen: min. Wa’t eagen hat, sjocht ommers dat der yn hieltyd gruttere lagen fan de befolking in soarte fan wurgens komt oer it alle kearen wer fierder sykjen nei optimalisearring en effisjinsje. It ivige sykjen nei grutter, better, hurder, mear en der perfoarst net mear foar betelje wolle, rekket sa stadich oan út ’e tiid.

Guon minsken hawwe der in soad wille oan om iten te sieden en om dan ek echt lekker te iten. ‘Slow food’ en itensiedersprogramma’s op tillevyzje binne razende populêr. In bulte minsken kiest tsjintwurdich earder foar kwaliteit fan libben as foar it goedkeapste en maklikste. Farske produkten, mei smaak en produsearre mei each foar wolwêzen fan it bist.

De Fryske feehâlderij en suvelproduksje soene harsels op ’e nij útfine moatte. In min imago leit op ’e loer. It sûne ferstân brûke. Faaks hoecht net alles biologysk-dynamysk. Ik wit wol dat it net polityk korrekt is, mar pleitsje dochs foar in nij keurmerk. In keurmerk dat benammen basearre is op sûn ferstân. Net langer sykje nei fierdergeande yndustrialisearring yn in proses dat ôfhinklik is fan de natoer (sjogge jo ek de tsjinstridichheid?), mar werom nei in model dat dan ek it Fryske Model wurdt.

Fansels.

Yn dat model sille de produkten al gau biologysk wêze, dat sprekt eins wol fansels. Fansels brûke wy gjin bestridingsmiddels op it lân en fansels mikse wy gjin antybiotika troch it feefoer en fansels sitte der gjin gemyske middels yn de produkten om de hâldberens langer en de smaak sterker te meitsjen.

Twadde punt: de Fryske boer wurket enerzjy-neutraal, om’t er yn in greide of op it dak fan it bûthûs sinnepanielen pleatst hat, in wynmûne brûkt of de waarmte fan de dong foar enerzjy ynset. It lânskip wurdt net skansearre troch in megabûthûs en sels ferbettere om’t er beammen plantet dêr’t kij yn de hieltyd waarmere simmers wat skaad fine kinne. Dat is it tredde punt: bistewolwêzen, want fansels hearre de kij yn de greide en wurde sy net slein.

‘Fryske’ molke, ‘Fryske’ tsiis, ‘Fryske’ bûter, it soe minsken oeral yn Nederlân (en yndied: de wrâld) dúdlik wêze moatte wêr’t suvelprodukten út Fryslân foar steane: ‘Frysk’ is in natuerlike produksjewize sûnder gekkichheid.

‘Mar’, sil der sein wurde ‘is dat no net folle djoerder?’ Ja, fansels is dat wat djoerder, mar as wy dy produkten yn de eigen regio ferkeapje, kinne wy de kosten fan logistyk en distribúsje werombringe. Dan eksportearje wy gjin produkten mear, mar it model. In boer yn Brabân dy’t biologysk wurket, enerzy-neutraal, dy’t prioriteit leit by biste-wolwêzen en it lânskip, en de produkten yn de eigen omkriten ferkeapet, hat sa besjoen ek rjocht op it ‘Frysk’ keurmerk.

Dêrneist: as de provinsje – om mar wat te neamen – al har jild net fergrieme soe oan akwadukten en nij asfalt, mar yn sinnepanielen en oare foarmen fan ‘renewable energy’ foar de Fryske boargers, dan soene de ynwenners fan Fryslân oer in pear jier gjin kosten mear hawwe foar gas en elektrisiteit. Dêrmei soe it ynkommen fan alle Friezen substansjeel ferbettere wurden, wêrmei’t finansjele romte ûntstiet foar elkenien om ‘Frysk’ te keapjen.

Ik soe sizze, it kin, mar it is mei sizzen is net te dwaan.

Tacitus skreau it al: Friezen sjonge net en dat is yn twatûzen jier net feroare. Fansels, der wurdt wol songen, mar hat Fryslân in echte muzikale tradysje? My tinkt fan net.
De Ieren hawwe harren folkmusic, de Frânsen it chanson en sels de Dútsers hawwe wat, al is it mar de Schlager. Allegearre al aardich âldfrinzich, mar de Belgen hawwe nijsgjirrige indymuzyk (dEUS en Balthazar) en de Sweden skitterje mei Eurovyzjepop.

Nim in lân as Iislân. Noch gjin 350.000 ynwenners, mar wat in muzyk makket men der! Nammen as Björk, Of Monsters and Men, Asgeir, Emilliana Torrini en Sigur Ros binne mar in pear fan de artysten dy’t de ôfrûne jierren ynternasjonaal súkses hân ha.
Tinkt de âldere generaasje oan Het Goede Doel, mei Blaudzun, Kyteman en Kensington is in stêd as Utert – ek mar 330.000 ynwenners – al desennia in briedplak foar bands dy’t yn heel Nederlân populêr binne.

Nee, dan Fryslân.

Rûchwei twa kear safolle ynwenners as Iislân of Utert en in muzikale tradysje fan neat. Fryslân hat bûten de provinsjegrinzen neffens my mar twa grutte (Frysktalige) hits levere: In Nije Dei fan De Kast en Wêr Bisto fan Twarres. Middle of the Road. Trettjin yn in Dozyn.

Sucht….!

Hoe kin it wêze dat wy hjir net meidogge yn de ynternasjonale popmuzyk, de nasjonale popmuzyk of sels de popmuzyk fan Noard-Nederlân? Net dat der safolle út Grins komt, mar dêr ha se der wol foar soarge dat der topartysten te spyljen komme, bygelyks yn Vera of op Eurosonic/Noorderslag. En Drinte hat fansels Daniel Lohues, de beste singer/songwriter fan Nederlân.

Ik ha wol in teory oer de fraach wêrom’t Fryslân net meidocht yn de (ynter)nasjonale popmuzykwrâld. Muzikaal hawwe wy wat oare ynteressen. De wichtichste muzikale tradysjes yn Fryslân binne de blaaskapellen en de koaren en dy hawwe in soad muzikale kreativiteit usurpearre. Elk doarp hat sa’n bytsje in blaaskapel. Koaren hawwe Friezen ek altiten prachtich fûn om yn te sjongen. It probleem mei in blaaskapel of in koar is dat it allinne wurk útfiert fan oaren. De krêft fan popmuzyk sit him yn it tegearre muzyk meitsjen. Dat dogge wy hjir net.

Der is lykwols wol wat oan it feroarjen. Komt it fan Leeuwarden Culturele Hoofdstad in 2018? Komt it fan de popakademy yn Ljouwert? Komt it fan poppoadium Asteriks? Komt it fan festivals as Into the Great Wide Open en Welcome to the Village? Yn alle gefallen binne der hjoed-de-dei wat bands dy’t meikomme lykje te kinnen yn ynternasjonaal ferbân.

De earste band dy’t ik neame wol is Sväva. De namme fan de band (Sweedsk foar ‘sweve’) liket al te wizen op Skandinavyske ynfloeden en yndied, de band hat al te toeren west yn Sweden. De fiifkoppige gitaarband Sväva makket dreamerige popmuzyk dy’t – oh irony – nea sweverich wurdt.

Echt ûnder de yndruk bin ik fan Blackbox Red. It binne in drummer (Stefan) en in gitariste (Eva) dy’t muzyk meitsje sa’t dat yn Fryslân noch net earder dien is. Fansels, der wiene wol earder bands mei in soad lûd, mar al te faak hat de komposysje fan in nûmer te lijen fan de winsk om lûd te wêzen. Blackbox Red kin knap songskriuwe, wit spanning op te bouwen yn de songs, jout enerzjike optredens mei in knappe behearsking fan de ynstruminten en it opfallendste fan alles: hja meitsje popmuzyk sûnder help fan in bassist.

Mar dat is allinne geëamel fan in mislearre basgitaarspiler.

​Sväva en Blackbox Red wurkje op ’t heden hurd oan harren bekendheid mei optredens en it útbringen fan EP’s. Neffens my binne it de Fryske bands dy’t op ’t heden de grutste kans hawwe troch te brekken. In plak yn de hitlisten sit der foar dizze bands net drekst yn, mar yn it alternative sirkwy soene hja Fryslân as lân fan popmuzyk by eintsjebeslút wolris op de kaart sette kinne.

Ik mei net oer de Fryske flagge. Fan de iene kant wol men graach in opfallende iepening foar jins earste stikje foar it nije Skanomodu, fan de oare kant is it ek gewoan sa. Ik mei net oer de Fryske flagge.

It read/wyt/blau leit my wat te ticht tsjin de Nederlânske flagge oan en dy efterlike pompeblêden, ik haw der skjin myn nocht fan. Skjin. Myn nocht. Dy ûnnoazele reade dinkjes, tsjintwurdich komst se ek oeral mar tsjin. Net allinnich op de flagge, mar ek op bekers, klompen, ferpakking fan itensprodukten, mûtsen, strikken, horloazjes en ûh la la, sels in bikiny!

De pompeblêden op de Fryske flagge en it Frysk folksliet binne betocht yn de njoggentjinde ieu, yn in perioade dat bûter en turf de wichtichste eksportprodukten wiene. In tiid dat de Fryske identiteit stal jûn waard mei de symbolyk dêr’t wy no, hast hûndertfyftich jierren fierder, noch hieltyd bot oan hingje: skotsploegen, Fryske kij, kop-hals-romppleatsen en skûtsjesilen. Sels by de oanbieding fan it bidbook foar Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 koe men net sûnder Fryske hynders en 19e ieuske kostúms.

Foar it flaggeskip fan de Fryske identiteit, de Fryske taal, bliuwt der sa stadich oan ek net safolle oars oer as in plakje yn dy folkloristyske tradysje. De troch De Haach tastiene gebrûksmooglikheden binne sûnt Kneppelfreed hieltyd grutter wurden, mar yn de rjochtseal, yn de klasse, yn de iepenbiere romte, yn de media wurdt it Frysk kwealik brûkt, of men moat jin der al ta ferplichte fiele. It is de taal fan it plattelân (it is net om neat dat it in skoft ‘Boersk’ neamd waard) en in hantsjefol wittenskippers en skriuwers. Dy skriuwers hiene der ek net west as net – ek wer yn dy ferflokte 19e ieu – figueren as de bruorren Halberstma en Waling-om net in literêre tradysje begûn wiene, mei as lêste grutte fernijing de oprop ‘Fryslân en de Wrâld’ fan Douwe Kalma.

Yn 1915…..

Yn de kommende tiid wol ik yn dizze kollum op syk nei it Nije Fryslân. Dat kin wêze op in ferskaat oan ûnderwerpen. Saken as lânbou of sport, dêr’t minsken oan tinke by Fryslân, mar ek oan saken dy’t net drekt mei ús provinsje assosjearre wurde, lykas arsjitektuer en popmuzyk. Hingje wy oer nei folkloare en tradysje, of doare wy nijmoadrich en by de tiid te wêzen?

Dat, tink mar mei my mei en sis it mar: kinne wy de 19e ieu efter ús litte? Wêr is it moderne Fryslân te finen? Wêryn rint Fryslân foarop? Wa binne de findeldragers fan it nije Fryslân? Wolle wy ús ree meitsje foar de problemen fan de 21e ieu of bliuwe wy in bearenburch slobberjend, ljipaaisykjend, reedridend en ‘bûter, brea en griene tsiis’ itend folkje?

Earst mar ris in oare flagge, tinkt my. In nij Fryslân hat rjocht op in nije flagge. En dan net kieze foar de benammen yn Romaanske lannen populêre flaggen mei horizontale of fertikale banen, mar ús oanslute by de oare lannen fan de Noardsee-kultuer mei harren krusen: Ingelân, Skotlân, Denemarken, Sweden, Noarwegen en IIslân. Sels Grinslân hat dat begrepen.

It soe sa moai wêze om te begjinnen mei in grien flak. Grien mei stean foar it gers fan de greiden. Lykas de Noarske flagge soe ik in grut wyt krús der op lizze en op dat wite krús noch in smeller blau krús. Blau mei stean foar de loft, of foar it wetter fan de marren of de seeën. Of moat grien stean foar duorsumens en blau foar wettertechnology….

…. en bin ik sels te folkloristysk?

Publisearre op Skanomodu.nl, 28 maart 2015