Oan 'e ein fan 'e middei oankaam yn it hotel. It haw myn hurdrinskuon fergetten, ik haw myn fotokamera fergetten en ik haw noch wat oars fergetten, mar ik bin fergetten wat dat wie...

Freed 30 novimber tekenen fjouwer gemeenten, de provinsje en it Ryk in oerienkomst oer de Fryske taal. Sy sizze dêrmei ta nei de gemeentlike weryndieling fan 1 jannewaris soargje te wollen foar in (noch) sterke(re) p1osysje fan it Frysk yn de nije gemeente Noardeast-Fryslân en yn Dantumadiel.​

Vrijdag tekenden vier gemeenten, de provincie en het Rijk een overeenkomst over de Friese taal. Zij zeggen daarmee toe na de gemeentelijke herindeling van 1 januari te willen zorgen voor een (nog) sterke(re) positie van het Fries in de nieuwe gemeente Noardeast-Fryslân en in Dantumadiel.

Sittend/zittend: Kommissaris Brok en minister Ollongren
Steand, flnr./staand vlnr.: boargemaster Bilker (Kollumerland ca), deputearre Poepjes, lokoboargemaster De Graaf (Dongeradeel) en boargemaster Agricola (Dantumadiel).
Boargemaster Van der Berg (Ferwerderadiel) hie earder al tekene/had eerder al getekend.

Nederland heeft een wonderlijke verhouding met de natuur. Als klein landje, met bijzonder veel inwoners, is geen enkel hoekje van onze rivierdelta  onberoerd gebleven door mensenhanden. Het hele land is aangeharkt, verruilverkaveld, gekanaliseerd en ingedijkt, of, zoals dat heet, 'in cultuur gebracht'. 

Er is dus in Nederland geen echte natuur meer te vinden. Natuur is namelijk datgene dat 'natuurljik' ontstaat, zonder dat de mens daar invloed op heeft gehad. Alles waar de mens zich mee bemoeid heeft, noemen we cultuur. 

Dat we in Nederland natuurgebieden zouden hebben is dus een gotspe. Oostvaardersplassen? Aangelegde polder, zogenaamd wilde dieren door mensen er naartoe gebracht en hekken er omheen: cultuur.
Waddenzee? Het getijdengebied is aan alle kanten ingedijkt waardoor natuurlijke zeestromen zijn verstoord, vaargeulen worden uitgebaggerd, zand voor duinen wordt opgespoten en de zee leeggevist: cultuur.
Veluwe? Militair oefenterrein, toeristische hotspot, wildstand wordt door jagers 'beheerd': cultuur.

Nieuwe natuur
Deze week waren de Markerwadden weer in het nieuws. Dit eilandengroepje in het Markermeer wordt geregeld aangeduid als 'nieuwe natuur'. Alsof de natuur met cutterzuigers en bulldozers te werk gaat. Echte Waddeneilanden ontstaan door de aanvoer van zand dat bij vloed wordt aangevoerd en bij eb blijft liggen. De Markerwadden zijn echter ontstaan aan de vergader- en tekentafel. Subsidies zijn verstrekt, dammen zijn aangelegd en zand is opgespoten. Daar is niks, maar dan ook niks natuurlijks aan.

De Markerwadden worden beheerd door Natuurmonumenten. Een contradictio in terminis: natuur beheer je niet. Natuur gaat zijn gang. Hooguit kun je zeggen dat er natuurlijke processen plaatsvinden: vogels bouwen nestjes, er groeit helmgras op de opgespoten duintjes en de vertroebeling van het Markermeer wordt tegengegaan. Niks mis mee, maar noem het geen natuur.

Het meest wonderlijke aan onze verhouding met de natuur is echter dat we in Nederland pas van de natuur houden, als we er met onze pas aangeschafte wandelschoenen doorheen kunnen banjeren. Vandaar dat ook de 'nieuwe natuur' van de Markerwadden voor het publiek wordt opengesteld. Met een boot van Natuurmonumenten worden dagjesmensen met rugzakjes, verrekijkers en regenjasjes heen en weer gevaren, zodat ze zich in colonne naar een duinpannetje kunnen verplaatsen, om daar hun in plastic zakjes verpakte boterhammetjes op te eten.

Zoals een boom in een bos bij het omvallen geen geluid maakt als er niemand is om het waar te nemen, zo bestaat in Nederland de natuur niet als we er voor een optimale natuurbeleving geen informatiecentrum en wandelroutes hebben aangelegd, geen webcams bij zeearendnesten hebben geplaatst en walvissen machteloos kunnen aanspoelen, zonder dat we een protocol in werking kunnen stellen. Dat zit nou een keer in onze natuur.

Of cultuur. Daar wil ik van af zijn.

Hjoed is bekend makke dat de skriuwer Steven H.P. de Jong ferstoarn is. Dat spyt my ôfgryslik. De Jong wie in freonlik man dy't de Fryske literatuer ferrike hat my 'De Wurtelhaven del'. Wat my oanbelanget de bêste Fryske roman ea.

Hy wurdearre it stikje dat ik - lang lyn - oer it boek skreaun hie. Ik haw it stikje hjoed wer even opsocht en woe hjirmei it boek noch mar wer ris oanrekommandearje.

Ik kaam in foto tsjin, mei as ûnderskift ‘billenkoek voor NSB-er’. It wie sa moai, de ein fan de oarloch, sa maklik om by de goeien te hearren en de NSB-ers te straffen, sa dúdlik dat de wrâld bliuwend ferdield wurde kinne soe yn hja dy’t goed en hja dy’t fout west hiene.

‘Sybe Douwe de Jong, de nationaal-socialistische hoofdredacteur van de Friesche Courant, schreef nooit weer. Hij stierf in 1951, maar anderen waren snel weer bezig’ , skriuwt Ype Schaaf* koart oer ien fan dizze ferrieders. Wat him yn ‘t foar ôfspile hat, wat fan gefolgen it ien en oar hân hat, dêr hoegde men yn de blidens fan de befrijing net oan te tinken.

Mear as fjirtich jier nei de befrijing (1989) komt Steven de Jong mei De Wuttelhaven Del, in boek oer in sjoernalist De Vries dy’t stikjes foar de krante en toanielstikken skriuwt en dêr goed yn is ek. Hy festiget syn hoop op it nasjonaal-sosjalisme om’t er eangst hat foar it bolsjewisme en foaral om’t hy en nasjonaal-sosjalisten it selde tinke oer it belang fan ‘e boerestân.

Syn soan Eeltsje fan tsien jier sjocht net allinne de - yn syn eagen ûnbegryplike - straf dy’t syn heit nei de oarloch kriget, hy sjocht letter ek hoe’t de húshâlding út inoar falt. As folwoeksen man sjocht er op de skoalle dêr’t er learaar is dat fjirtich jier letter it antysemitisme ûnder de skoalbern noch hieltyd oanwêzich is, wylst syn kollega’s it eins net sjen wolle.

Foar ien dy’t - lykas ik - koartlyn De Aanslag fan Harry Mulish lêzen hat, is de tematyk tige werkenber: wat is goed en wat is fout yn de oarloch en nei de oarloch.

De Jong hat hjir op in prachtige wize mei boarte: hy hat de foute sjoernalist as in gewoan minske presintearre, de skoanheit fan de sjoernalist as wjergader opfierd en der wurdt in moai spul spile tusken soan Eeltsje en syn nije Joadske freonen, waans bern op syn skoalle pleage wurde.

Dit is in boek dat skreaun wurde moast. Fan in soan oan syn heit, fan in skriuwer oan in lêzerspublyk. Dit is in ferhaal dat ferteld wurde moast, in boek dat wat te fertellen, wat te sizzen hat en dan is literatuer op syn bêst. Sa bêst dat ik sizze soe dat dit it bêste boek fan de resinte Fryske literatuer is.

*Laarzen op de Lange Pijp - Ype Schaaf, Uitgeverij Van Wijnen, Franeker, 1994

De Wuttelhaven Del - Steven de Jong (1989)  * * * * *
Koperative Utjouwerij, Boalsert

Samarin aspirine: yn foarm! (1972)
Samarin aspirine: in vorm! (1972)

Wattman is een stripalbum van de hand van Belgische auteur Willy Vandersteen uit de Suske & Wiske reeks. Het album werd gepubliceerd in 1967 nadat het eerder als strip in dagblad De Standaard was verschenen. Het verhaalt van een gepensioneerde en doodgewaande trambestuurder, in Vlaanderen ook wattman genoemd, die moeilijk afscheid kan nemen van zijn tramvoertuig en zijn tramlijn 7. De naamgevers van de serie trachten met zeven afsluitende ritten een passend einde voor de trambestuurder te organiseren, zodat deze met pensioen kan gaan. Zij worden vergezeld door een kleine, maar bonte verzameling andere hoofdpersonen. Hoewel wel gehint wordt op familierelaties, één ervan wordt steevast ‘tante’ Sidonia genoemd, blijven de onderlinge relaties onduidelijk.

Het verhaal maakt ongegeneerd gebruik van symboliek uit de in die tijd populaire TV-serie ‘Batman’. Begrijpelijk nog omdat de term ‘wattman’ en de naam ‘Batman’ zo dicht bij elkaar liggen. De uitdossing van de trambestuurder in een superhelden-outfit, compleet met cape en masker, is echter volstrekt onnodig. Hoofdrolspeler Suske wordt door Wiske eveneens verkleed tot een op Robin gelijkend superheldenhulpje, maar de argumentatie om deze moeite te doen blijft flinterdun: ‘dat maakt indruk’. Vandersteen wekt de indruk om geen andere dan verkooptechnische redenen schaamteloos gebruik te willen maken van de populariteit van Batman.
 
In de verhaallijn heeft de Batman-pastiche ook geen enkele functie. De verhaallijn heeft sowieso ernstig te lijden onder het gebrek aan, tsja, eigenlijk, een verhaallijn. Misschien is het beter gezegd, een teveel aan verhaallijn, want het valt in twee delen uiteen. Het eerste deel is dat waarin de antagonist Oldays op agressieve en zelfs gewelddadige wijze het eigendom van het tramtoestel probeert te verkrijgen. Een race moet uitkomst bieden en nadat Wattman zijn tramwagen heeft verloren weten Suske & Wiske aan te tonen dat Oldays bij de wedstrijd vals heeft gespeeld. Oldays toont berouw en Wattman krijgt zijn tram terug. Einde verhaal, zou de argeloze lezer denken, maar niets is minder waar.

In het tweede deel van het verhaal is Oldays verdwenen en wordt een nieuwe antagonist opgevoerd: een duo gansters dat de namen Ratwa en Pakmor draagt. Namen die in België herkenbaar zijn als Vlaamse termen voor stelen. Het tweetal gijzelt na een bankoverval de tram tijdens zijn laatste rit. Eén van de meest ongeloofwaardige plotwendingen vindt plaats als Suske en Wiske en hun gezelschap, met tram en al via de teletijdmachine van professor Barabas naar de oertijd worden getransporteerd. Dat kan natuurlijk niet. De tram past nooit in de cabine van de teletijdmachine!
 
Terwijl professor Barabas hen wanhopig probeert terug te ‘flitsen’, wordt de lezer een serie historische fouten, moralistische verhaaltjes en weinig spitsvondige grappen voorgeschoteld. Fout als wordt gefantaseerd over het naast elkaar bestaan van dinosaurussen en oermensen. Moralistisch als oorlogvoerende oermensen van de twintigste- eeuwers verwachten dat zijn na al die tijd wel een betere oplossing gevonden zullen hebben voor het oplossen van geschillen, dan het voeren van oorlog. Flauw als een middeleeuwer beweert ‘saaijens ende fiksjion’ te lezen.
 
De karakters blijven nogal twee-dimensionaal: Sidonia is een vrouw en heeft dus veel toiletartikelen, Jerom is oersterk en Lambik oliedom, maar vooral het gebrek aan interessante ontwikkeling bij de hoofdrolspelers is stuitend.
 
In het verhaal strijden de goeden tegen de slechten en – wat een verrassing – de goeden winnen. Sterker nog: de slechten tonen berouw en in de beste joods-christelijke traditie vinden zij vergeving en zelfs vriendschap bij de hoofdpersonages. Want dat is een belangrijk thema: vriendschap. Waar we gemaskerde oude mannetjes in leggings anno 2018 ver bij onze kinderen vandaan houden, mogen Suske en Wiske van tante Sidonia met Wattman het bos in.
In dit verhaal wil Vandersteen eenvoudigweg teveel: Batman en Robin, het betreuren van het verdwijnen van oude tramlijnen, een anti-oorlogsboodschap, gelardeerd met generatieconflictjes, een strijd tegen goed en kwaad, slapstick- en woordgrappen, domme dino’s, pratende draken en een levende tramwagen, het houdt niet op en maakt Wattman tot een fantastisch en in mijn ogen klassiek Suske & Wiske album.erken.

Jimme kinne alles ferve mei Sadolins goede ried yn jimme hannen.
Jullie kunnen alles schilderen met Sadolins goede advies in jullie handen.
1972

Okkerdeis skreau ik dat myn âld-Afûk dosint Aant Mulder sa'n aardich stikje skreaun hie oer de Fryske taal en dat soks ek wat kostje mei, of sels moat.

Ik wist doe noch net dat ik him (twadde fan rjochts) de folgjende dei moetsje soe by in besite fan it bestjoer fan de Ried fan de Fryske Beweging oan it Provinsjehûs.

Nei oanlieding fan it kommentaar yn de Leeuwarder Courant, skreau (myn âld Afûk-dosint) Aant Mulder in moaie reaksje op de webside fan de Ried fan de Fryske Beweging.

"It Frysk is net fergees. It is nuver mar as oer it Frysk praat en skreaun wurdt, giet it eins altyd daliks oer jild. Dat wit ik noch wol út de tiid dat ik belutsen wie by petearen oer gemeentlike beliedsplannen Frysk. Men krige altyd it gefoel dat der eins net te folle oer it brûken fan it Frysk yn stean moast en dat wat der wol yn stie, eins net te folle jild mei muoid wêze mocht."

Lês fierder by It Nijs