Wat in geëamel. Ik wit net hoe’t it mei kollega-Friezen giet, mar ik fiel my yn alle gefallen perfoarst net in suderling. Ik fiel my wol in noarderling yn ieren en sinnen. Dat hâlden en dragen dat sa bepaald is troch it kâlde klimaat. Woest en noest. Calvinistysk. Oerdeis hurd wurkje en jûns de kachel opstookje en mei de minsken dêr’st fan hâldst genietsje fan lytse dinkjes: in kop waarme sûkelarje, wollen sokken en in goed boek. Dêrom fiel ik mei ek mear ferbûn mei Denen (hygge), Sweden (lagom), Grinzers en Drinten as mei Belgen, Italianen, Limburgers en Brabanders. Ik bin foarme troch it noardlike plak dêr’t ik berne bin.

En ja, dêr bin ik fiel ik my yn thús of - zo u wilt - ik bin der grutsk op.

No sil it allegear net sad djip gean foar de betinkers fan de sjauvinistysk-nasjonalistyske twitterkeatlingberjochte-aksje. Dat snap ik ek wol en de minsken dy't hashtaggrutskopfryslan binne, litte dat benammen sjen mei fotootsjes fan it moaie Fryske lânskip. Unskuldich en hashtagleaf, mar dan sjoch ik dat ien fan de earsten dy’t útnûge wurdt foar de keatlingaksje Jenny Douwes is en dan fleant it my oan…

De fraach fleant mei oan oft ik eins noch wol ‘grutsk’ bin op Fryslân. Om’t ik my ôffreegje wat Fryslân eins is, anno 2021? Om’t ik hielendal net sa wiis bin mei it konservative, folkloristyske, truttich-tradysjonele en sjauvinistyske Fryslân dat Zwarte Piet (in Amsterdamske útfining!) swart hâlde wol. Dat in stek om de provinsje hawwe wol om de wolf bûten te hâlden. Dat har tsjin de Rânestêd ôfset mei -gotbetert – karbidsjitterij. Dat in hoanne yn in koer yn in flaggemêst hinget en dat net bistemishanneling, mar tradysje neamt.

Bin ik eins noch wol in echte Fries?

De saken dêr’t ik waarm fan wurd, binne ommers hiele oare saken. Sa bin ik wiis mei it feit dat myn wein op saneamde blauwe diesel rydt. Blauwe diesel is in brânstof dy’t makke is fan plantaardich materiaal en it is sels skjinner as elektrysk ride. Ik kaam op it spoar fan blauwe diesel nei de Elfwegentocht fan 2018. Fryslân rint foarop wat it tal tankstasjons oanbelanget dêr’st blauwe diesel tanke kinst. Dat, grutsk op de Elfwegentocht!

Ik bin wiis mei de Fryske organisaasje Tûmba, dat al desennia lang fjochtet tsjin diskriminaasje. Diskriminaasje fansels op it mêd fan swart/wyt en de LHBTI-mienskip, mar ek opkomt foar de rjochten fan froulju, Frysktaligen en alderein en folle net genôch. Sa besjoen wie it in kwestje fan tiid ear’t der in flagge komme soe dy’t alle minskerjochten fertsjintwurdiget. De minskerjiochteflagge dy’t Tûmba betocht hat wurdt yntusken yn it hiele lân brûkt. Dat, grutsk op Tûmba!

No haw ik tafallich in treflike muzyksmaak en bin dêrom tige wiis mei it festival Welcome to the Village dêr’t ik trije fan myn favorite bands sjoen haw (Balthazar, dEUS en Franz Ferdinand) dy’t oars perfoarst net yn Fryslân spile hienen. It festival hat de prestisjeuze EFFE Award krigen foar de  programmearring, de lokale en regionale kultuergearwurking, it duorsemensstribjen en de wize dêr’t men sjocht nei de mienskip fan de takomst. Dat, ik bin net de iennichste dy’t grutsk is op Wttv!

Wiis fansels ek mei de Fryske taal en de minsken dy’t har brûke. De ferhalefertellers as Willem Schoorstra en Sjoerd Bottema, Frysktalige tûzenpoat Anne Popkema, dichters as Geart Tigchelaar en Arjan Hut, de earste Frysktalige supermerk yn Eastermar, it provinsjale Taalskipperstiim, Ljouwert Literatuurstêd en Frysktalige bestjoerders as komissaris Brok, boargemaster Kramer en wethâlder Dijkstra.

En sa is der wol mear om wiis mei of sels grutsk op te wêzen: gjin avondklokrellen yn Fryslân, see-earnenesten, twa Dark Sky parken, de Buurvrouw & Buurvrouwbus yn Ljouwert, de frijwilligers op it strân om de smoargens fan MSc Zoe op te romjen,

It sil in inkelde lêzer opfalle dat ik it Fryske lânskip net neam, wylst alle dielnimmers oan de twitterkeatlingberjochte-aksje dat wol diene. It kloppet, grutsk wêze op in lânskip fyn ik eins wat nuver. Mar dêr oer letter mear. 

​Ik ben opgegroeid in een ietwat diffuse taalsituatie. Hoewel thuis, op school en in de kerk Nederlands werd gesproken, was het Fries zelfs in Leeuwarden nooit ver weg. In de familie van mijn moeders kant werd vrij veel Fries gebruikt, zeker door mijn favoriete neef A die op het platteland woonde. Mijn vader sprak vooral Luwadders met zijn familie, een eeuwenoude mengvorm van Hollands en Fries.

Als liefhebber van Geef Frysk (hij sprak het graag, kon het lezen én schrijven) kon hij lacherig doen over het Fries van mijn moeder en haar familie. Dan lachte hij om haar ‘skolle’ (school) en ‘skunnen’ (schoenen), want dat moest natuurlijk ‘skoalle’ en ‘skuon’ zijn. Ik begreep als kind al dat er verschillende soorten Fries waren en nu weet ik: aangezien mijn moeder is opgegroeid in Bantega, Lemmer en Sneek,  sprak ze Súdwesthoeks Fries. En Snekers, trouwens, net als het Luwadders een vorm van Stadsfries. Mijn vader sprak – vrij ongebruikelijk voor een Leeuwarder - Klaaifrysk (en Luwadders).
 
Ondanks de nabijheid van het Fries en Stadsfries besloten mijn ouders alleen Nederlands met hun kinderen te spreken. Nu is Leeuwarden een vrijwel Nederlandstalige stad en zoals gezegd, kerk en school waren ook Nederlandstalig, maar er was meer. Mijn vader legde me ooit uit dat de keuze voor het Nederlands ook was ingegeven door het idee dat zijn kinderen daar later meer aan zouden hebben in het onderwijs en bij het vinden van werk. Mijn moeder vertelde kort geleden dat voor haar een ervaring van lang geleden meespeelde. Ooit wist ze in gezelschap het Nederlandse woord voor ‘tsiis’ (kaas) niet en vroeg tot hilariteit van de anderen om de kese. Ze schaamde zich en wilde dat haar kinderen besparen.
 
Het was overigens niet zo dat mijn ouders een hekel hadden aan het Fries. Juist niet. Zeker mijn vader liet graag horen hoe mooi de Friese taal was door te pas en te onpas Friese woorden en uitdrukkingen in het rond te slingeren. Doordat ze beide Fries en Stadfries met hun familie praatten, leerde ik het als vanzelf goed verstaan en kon on-Nederlandse lettercombinaties als in ‘strjitte‘ of ‘skriuwe’ met gemak reproduceren. Ik sprak het alleen nooit, want ze wilden graag dat hun kinderen met het Nederlands opgroeiden.
 
Het is ze aardig gelukt. Randstedelingen wilden me later nog wel eens vertellen dat het aan mijn Nederlands niet te horen was dat ik uit Friesland kwam. Ik vatte dat dan op als een compliment en zo was het waarschijnlijk ook bedoeld.
 
In 2003 reed ik de grens tussen Engeland en Wales over en dat simpele feit was een ‘life-changing event’.
 
In Engeland was ik gewend aan het woord ‘SLOW’ dat voor scherpe bochten op het asfalt was geschilderd. Tijdens de vakantie van 2003 reden we met de auto vanuit het Peak District naar Wales. Waar we precies de grens met Wales waren gepasseerd was ons niet helemaal duidelijk, maar dat we inderdaad in Wales waren, was klip en klaar toen bij een scherpe bocht weer ‘SLOW’  op de weg was geschilderd, maar nu in combinatie met een tweede woord: ‘ARAF’. Waarschijnlijk waren we nog geen vijf minuten in Wales en ik had mijn eerste woordje Welsh al geleerd.
 
En dat was niet alles. Bij het boodschappen halen viel op dat zelfs de bordjes op de schappen tweetalig waren: Engels en Welsh. Datzelfde gold voor een foldertje over Harlech Castle: tweetalig. En hoewel ik (afgezien van Araf) geen woord Welsh kende, werd ik er erg vrolijk van. Het leek de gewoonste zaak van de wereld. Ze praten hier Welsh, dus hun informatie delen ze ook in het Welsh. Ik vond het prachtig, maar vond mezelf ook wel een grote lapzwans omdat ik in mijn eigen tweetalige land (ie. Friesland) alleen Nederlands gebruikte.
 
Na de zomervakantie heb ik een aantal Friestalige collega’s benaderd met de vraag of ze voortaan met mij ook Fries wilden spreken. Hoewel het in het begin onwennig was, lukt dat steeds beter. Voor mijzelf was het aanvankelijk lastig. Mijn gedachten waren Nederlands, dus voordat ik ze in het Fries kon uitspreken, moest ik dat voor mezelf vertalen. Het heeft enkele jaren geduurd voordat ik die gedachten in een vloeiend Friese beweging kon uitspreken en nog weer enkele jaren voordat ik ook in het Fries begon te denken.
 
Pas na tien jaar wist ik dat ik de Friese taal volledig beheerste toen ik het volgende telefoongesprekje voerde:
“Goedemorgen, u spreekt met ….”.
Ik: “Dag, u spreekt met Johannes Beers; ik zou u even terugbellen.”
“Ja goeiedei, moai dat jo even skilje.”
"Ik: “Ah, it kin ek yn ’t Frysk, hear ik.”
“Ja, ik tocht: oan de tongfal te hearren, dat moat wol yn ’t Frysk kinne”.
 
Ik heb dat maar als een compliment opgevat en zo was het waarschijnlijk ook wel bedoeld.

Okkerdeis skreau ik dat myn âld-Afûk dosint Aant Mulder sa'n aardich stikje skreaun hie oer de Fryske taal en dat soks ek wat kostje mei, of sels moat.

Ik wist doe noch net dat ik him (twadde fan rjochts) de folgjende dei moetsje soe by in besite fan it bestjoer fan de Ried fan de Fryske Beweging oan it Provinsjehûs.

Nei oanlieding fan it kommentaar yn de Leeuwarder Courant, skreau (myn âld Afûk-dosint) Aant Mulder in moaie reaksje op de webside fan de Ried fan de Fryske Beweging.

"It Frysk is net fergees. It is nuver mar as oer it Frysk praat en skreaun wurdt, giet it eins altyd daliks oer jild. Dat wit ik noch wol út de tiid dat ik belutsen wie by petearen oer gemeentlike beliedsplannen Frysk. Men krige altyd it gefoel dat der eins net te folle oer it brûken fan it Frysk yn stean moast en dat wat der wol yn stie, eins net te folle jild mei muoid wêze mocht."

Lês fierder by It Nijs

It kolleezje fan Deputearre Staten hat tiisdei 12 juny de regeling Mei-inoar foar it Frysk oannommen. De regeling makket it mooglik dat gemeenten finainsjele stipe krije by it opstellen of útfieren fan it taal belied.

Dit wiene de reaksjes yn it nijs:

Hjoed wie de iepening fan twa talepaviljoens yn de Prinsentuin yn Leeuwarden, de Kulturele Haadstêd fan Europa. It iene paviljoen is troch wethâlder Feitsma fan Leeuwarden fan Ark werdope ta Liwwadders.

Dy namme sint my net. Abe Brouwer brûkt yn syn Weerklanken, it Stadsfries sa't dat praat wurdt yn 'Leewadden'. Us heit - telch fan in Vlietster skûtsjeskippersgeslacht - prate altyd fan 'Luwwadder skúnpútsersgúd',  mar noch Brouwer, noch ús heit hie it oer Liwwadden of it Liwwadders...

Hawar. Der sil wol in goede ferklearring foar wêze.

It oare paviljoen hat de namme MeM. De foarm is dy fan in frouljusfiguer en werinneret ús allegear oan ús memmetaal. Yn de rok fan MeM kinst wat te drinken freegje, ast in wize fynst om mei it dôve personiel te kommunisearjen.

It dak fan it paviljoen wurdt beklaaid mei in soarte fan tegels, dêr't it publyk har moaiste wurd op skriuwe kin. Mei it opblazen fan de frouljusfiguer waard it paviljoen iepene.

Al mei al binne de paviljoens wat my oanbelanget in griutte onwinst foar Ljouwert as Kulturele Haadstêd 2018.

In skoft lyn trof ik Dirk Jan Muntendam foar it earst yn jierren wer ris. Wy kenne inoar noch fan de tiid dat wy Fryske Taal en Kultuer studearren oan de RuG. No hie in oare studint fan dy tiid - Geart Tigchelaar - in priis wûn foar syn oersetting Erik of it Lyts Ynsekteboek.

Dirk Jan fûn de priisútrikking mar - ik parafraseer - saai en der hie er eins wol gelyk oan. Wy fregen ús yn in lange e-mailwikseling dy't folge, ôf oft de wrâld fan de Fryske taal en letterkunde net leuker makke wurde koe. Is in priisútrikking sa as dizze wat minsken oanlûkt en stimulearret om mear Frysk te bruken? Is alle krewaerjen om it Frysk formele status te jaan yn it ûnderwiis en de rjochtsseal genôch? Moat it Frysk net 'leuker' wurde om in grut publyk oansprekke te kinnen?

​Hawar, hjoed stiene ús konklúzjes publisearre yn in Te Gast yn de Leeuwarder Courant. Ik haw Dirk Jan frege wat er der fan fûn.

​Hy fûn it leuk.

​

No is der diskusje oft it ûnsjogge byldsje dat op Over de Kelders stiet net nei it Schavernekplein ferpleatst wurde moat. Leeuwarden bliuwt ek mar in doarp.
 
De fassinaasje fan minsken – altiten manlju, nammers – mei frou Hari is op himsels al oerdreaun. Wylst oare froulju yn dy tiid dwaande mei frouljuskiesrjocht (Emmeline Pankhurst), ôfstudearjen as dokter (Aletta Jacobs) of it winnen fan twa nobelprizen (Marie Curie), die Mata Hari net folle mear as by de iene nei de oare hege militêr de broek nei ûnderen strûpe.
 
Yn dat proses fan offisieren ôfwurkje, hat hja nei alle gedachten militêre geheimen fan de Frânsen oan de Dútsers trochspile en oarsom. Soe it sa wêze dat de Earste Wrâldoarloch langer duorre hat, om’t de Dútsers mei tank oan Mata Hari op ‘e hichte wiene fan de plannen fan de Alliearden, dan is it dochs net wat om grutsk op te wêzen? Dan soe Leeuwarden har skamje moatte foar ien fan har meast ferneamde dochters.
 
Dat, wat it plak fan it byldsje oanbelanget, soe ik sizze: fuort mei dat byld! Wy soene it noch omsmelte kinne ta lytse byldsjes foar in award der’t wy it Leeuwarder lodske op in passende wize mei betinke: foar de meast oerhuorrige bekende Nederlanner fan it jier, bygelyks. Of de slapste pornofilm fan it jier. Of it minst hygiënyske bordeel fan Nederlân.

Fieders net te folle omtinken jaan. 
​

Ik fyn Geart Tigchelaar in oanwinst foar de Fryske literatuer. It is al wer even lyn dat De Kweeste fan Ridder Pieter en Lúshâlding ferskynden. No hat er yn koarte tiid in dichtbondel, in roman en de oersetting fan Erik of het Lyts Ynsekteboek publisearre.

Geart is dus produktyf, skriuwt moai Frysk (hellet der net al te folle nijmoadrichheden by), mar wichtiger is dat er yn syn wurk faak ik luchtige toan en humor ferwurket. Dat soe yn de Fryske literatuer om my wol wat mear meie.

Fan 'e middei, freed 4 novimber, krige Geart Tigchelaar út hannen fan deputearre Sietske Poepjes de Obe Postmapriss foar syn oersetting fan Erik of it lyts ynsekteboek.
​
​Al krige er de priis foar de oersetting, Geart fûn it wichtich en set it team der't er mei gearwurke hat, ek yn it sintsje: de mannen fan útjouwerij Regaad en yllustratrise Nina Peckelsen.


​