Hjoed wie de iepening fan twa talepaviljoens yn de Prinsentuin yn Leeuwarden, de Kulturele Haadstêd fan Europa. It iene paviljoen is troch wethâlder Feitsma fan Leeuwarden fan Ark werdope ta Liwwadders.

Dy namme sint my net. Abe Brouwer brûkt yn syn Weerklanken, it Stadsfries sa't dat praat wurdt yn 'Leewadden'. Us heit - telch fan in Vlietster skûtsjeskippersgeslacht - prate altyd fan 'Luwwadder skúnpútsersgúd',  mar noch Brouwer, noch ús heit hie it oer Liwwadden of it Liwwadders...

Hawar. Der sil wol in goede ferklearring foar wêze.

It oare paviljoen hat de namme MeM. De foarm is dy fan in frouljusfiguer en werinneret ús allegear oan ús memmetaal. Yn de rok fan MeM kinst wat te drinken freegje, ast in wize fynst om mei it dôve personiel te kommunisearjen.

It dak fan it paviljoen wurdt beklaaid mei in soarte fan tegels, dêr't it publyk har moaiste wurd op skriuwe kin. Mei it opblazen fan de frouljusfiguer waard it paviljoen iepene.

Al mei al binne de paviljoens wat my oanbelanget in griutte onwinst foar Ljouwert as Kulturele Haadstêd 2018.

In skoft lyn trof ik Dirk Jan Muntendam foar it earst yn jierren wer ris. Wy kenne inoar noch fan de tiid dat wy Fryske Taal en Kultuer studearren oan de RuG. No hie in oare studint fan dy tiid - Geart Tigchelaar - in priis wûn foar syn oersetting Erik of it Lyts Ynsekteboek.

Dirk Jan fûn de priisútrikking mar - ik parafraseer - saai en der hie er eins wol gelyk oan. Wy fregen ús yn in lange e-mailwikseling dy't folge, ôf oft de wrâld fan de Fryske taal en letterkunde net leuker makke wurde koe. Is in priisútrikking sa as dizze wat minsken oanlûkt en stimulearret om mear Frysk te bruken? Is alle krewaerjen om it Frysk formele status te jaan yn it ûnderwiis en de rjochtsseal genôch? Moat it Frysk net 'leuker' wurde om in grut publyk oansprekke te kinnen?

​Hawar, hjoed stiene ús konklúzjes publisearre yn in Te Gast yn de Leeuwarder Courant. Ik haw Dirk Jan frege wat er der fan fûn.

​Hy fûn it leuk.

​

No is der diskusje oft it ûnsjogge byldsje dat op Over de Kelders stiet net nei it Schavernekplein ferpleatst wurde moat. Leeuwarden bliuwt ek mar in doarp.
 
De fassinaasje fan minsken – altiten manlju, nammers – mei frou Hari is op himsels al oerdreaun. Wylst oare froulju yn dy tiid dwaande mei frouljuskiesrjocht (Emmeline Pankhurst), ôfstudearjen as dokter (Aletta Jacobs) of it winnen fan twa nobelprizen (Marie Curie), die Mata Hari net folle mear as by de iene nei de oare hege militêr de broek nei ûnderen strûpe.
 
Yn dat proses fan offisieren ôfwurkje, hat hja nei alle gedachten militêre geheimen fan de Frânsen oan de Dútsers trochspile en oarsom. Soe it sa wêze dat de Earste Wrâldoarloch langer duorre hat, om’t de Dútsers mei tank oan Mata Hari op ‘e hichte wiene fan de plannen fan de Alliearden, dan is it dochs net wat om grutsk op te wêzen? Dan soe Leeuwarden har skamje moatte foar ien fan har meast ferneamde dochters.
 
Dat, wat it plak fan it byldsje oanbelanget, soe ik sizze: fuort mei dat byld! Wy soene it noch omsmelte kinne ta lytse byldsjes foar in award der’t wy it Leeuwarder lodske op in passende wize mei betinke: foar de meast oerhuorrige bekende Nederlanner fan it jier, bygelyks. Of de slapste pornofilm fan it jier. Of it minst hygiënyske bordeel fan Nederlân.

Fieders net te folle omtinken jaan. 
​

Ik fyn Geart Tigchelaar in oanwinst foar de Fryske literatuer. It is al wer even lyn dat De Kweeste fan Ridder Pieter en Lúshâlding ferskynden. No hat er yn koarte tiid in dichtbondel, in roman en de oersetting fan Erik of het Lyts Ynsekteboek publisearre.

Geart is dus produktyf, skriuwt moai Frysk (hellet der net al te folle nijmoadrichheden by), mar wichtiger is dat er yn syn wurk faak ik luchtige toan en humor ferwurket. Dat soe yn de Fryske literatuer om my wol wat mear meie.

Fan 'e middei, freed 4 novimber, krige Geart Tigchelaar út hannen fan deputearre Sietske Poepjes de Obe Postmapriss foar syn oersetting fan Erik of it lyts ynsekteboek.
​
​Al krige er de priis foar de oersetting, Geart fûn it wichtich en set it team der't er mei gearwurke hat, ek yn it sintsje: de mannen fan útjouwerij Regaad en yllustratrise Nina Peckelsen.


​

​
​It is de ‘uncomfortable truth’ fan de taalklimaatferoaring: we hawwe it Frysk net mear nedich om mei de minsken om ús hinne kommunisearje te kinnen. Frysk is foar pake en beppe, net foar de bern. Foar de kollega, net foar de sjef. Foar de barman, net foar de plysje. Likegoed prate pake en beppe, kollega’s en barmannen Nederlansk as de sitewaasje dat freget. Sa wurdt it sprutsen Frysk hieltiid mear in taal foar it ynformele sirkwy en it skreaune Frysk it privileezje fan meiwurkers fan ynstituten as de Afûk en de Fryske Akademy en inkelde hûnderten Fryske skriuwers en dichters.
​
Benammen de drok fan de Nederlansk- of Ingelsktalige massamedia is de ofrûne desennia sa grut wurden dat ik fan betinken bin dat it Frysk de ein fan de ieu net helje sil. Oft wy dit noch omkeare kinne wit ik net, mar as wy it wolle, dan helpt it net om te dwaan as dat der gjin probleem is. De bêst beriddenearre suggestje dy’t ik heard haw wie fan net-Fries Van de Velde. As dat ús Friezen net goed genoch is, dan is de útdaging oan ús sels en kom mei bettere suggestjes.

Ik bin noch hieltyd wat ûnder de yndruk fan de dea fan David Bowie. Sûnt syn hertoanfal yn 2004 hie er him weromlutsen út it publike bestean, mar mei de albums The Next Day en Blackstar hat er oan de ein fan syn libben ta moai wurk ôflevere. Yn desimber stie er noch op it poadium yn New York by de premjêre fan syn musical Lazarus. Begjin jannewaris hie de kanker him kapot krigen. Syn fideoklip by it nûmer Blackstar ferwiist blykber nei it oankommende libbensein: Major Tom wurdt dea weromfûn.

Al hâld ik der net sa fan om alle problemen mar mei kanker te ferlykjen – it is faak sa respektleas nei minsken dy’t pasjint binne – ik doch it no al: de Nederlânske taal woekeret as in kankergeswel yn Fryslân. De Fryske taal giet der oan kapot en it is al yn sa’n fierfoardere stadium, dat, der is eins neat mear tsjin te dwaan. Ik haw it al earder sein en skreaun: it Frysk sil de ein fan de ieu net helje, dêr bin ik wis fan.

Ultsje Hosper, foarsitter fan de Frysk Nasjonale Partij (FNP), liket no ek alle hope ferlern te hawwen. Hy wol dat syn party tenei de klam net mear safolle leit op it gebrûk fan de Fryske taal, om’t dat neffens him in ‘efterhoedegefjocht’ is. Der wie in soad krityk, mar ik wol it hjir opnimme foar Hosper, dy’t in freon fan de Fryske taal is: jierrenlang direkteur fan in natuerorganisaasje dy’t allinnich in Fryske en gjin Nederlânske namme hat en ien dy’t it oer ‘efterhoede’ hat en net ‘achterhoede’ seit, dy hâldt fan de Fryske taal.

En hy is wier net de iennichste dy’t klear is mei de Fryske taal. By Omrop Fryslân is der ek wol oer praat: Nederlânsktalige programma’s, benammen ek om’t de Omrop ek rampestjoerder is. It Frysk is hast alhiel út de Leeuwarder Courant ferdwûn, de oplage fan Fryske boeken rint hurd tebek, lykas it tal bern dat noch in Fryske namme kriget en hieltyd mear minsken witte net mear hoe’t sy de de krekte tiidwurdfolchoarder moatte brûke.
Fryslân hat yn de 16e ieu syn hertoanfal hân. It Frysk wie net mear te finen yn it offisjele, publike libben en is in taal foar thús, de kroech en it sportfjild wurden. De opkomst fan de Nederlânsktalige massamedia wie it begjin fan de ein. Doe is it Frysk ferkankere mei ynterferinsjes, ynfloeden fan it Nederlânsk. Wat wy no thús prate, yn de kroech of op it sportfjild brûke, kin hast de namme ‘Frysk’ net mear drage.

Wy moatte dy situaasje ûnder eagen sjen en net, sa’t de Fryske Akademy it hawwe wol, tinke dat it just goed giet mei it gebrûk fan it Frysk. Harkje leaver nei Arjen Versloot en Eric Hoekstra, dy’t sizze dat it Frysk hieltyd Hollânsker wurdt. Dan begripe wy better wat der spilet as in jonkje by Omrop Fryslân yn it nijs ropt dat er bliid wie dat it ferzen hie, om’t er no wer ris ‘kin skaatse’.
No is it de fraach wat wy dogge mei de tiid dy’t ús, brûkers fan it Frysk, noch gund is. Lizze wy de holle yn de skutte en fjochtsje in efterhoedegefjocht, sa’t Hosper it hawwe wol? Ik sis fan nee! Bliksem! Lit ús in foarbyld nimme oan David Bowie dy’t mei de ein fan syn libben yn ‘t sicht de nocht en de wille hie om moai wurk ôf te leverjen. Dat kinne wy ek, ús moaiste wurk ôfleverje en nochris sjen litte hokker skientme ferlern giet mei it ferlies fan de Fryske taal.
​
Dêrom, skriuwers, lûk jim reade skuon oan en skriuw jim Next Day! Sjongers, sjong jim Blackstar, ûnder it moanneljocht, it serieuze moanneljocht! Dichters, skriuw jim Lazarus en wa wit, wa wit, sille wy sjen oft de Fryske taal net in weropstanning belibje kin.

​Publisearre op skanomodu.nl, 10 febrewaris 2016

​​

In opfallende konklúzje nei oanlieding fan it ûndersyk fan Lysbeth Jongbloed nei it gebrûk fan it Frysk yn social media (Leeuwarder Courant, 4 desimber 2015). Guon minsken wolle wol Frysk skriuwe, mar men wit oer it generaal net hoe’t it moat en al gau wurde sms-kes en Facebookberjochten mar fonetysk skreaun. Konklúzje fan it ûndersyk, sa lês ik, is: ‘Correct geschreven is het meestal niet, maar verder gaat het goed met het gebruik van de Friese taal op sociale media’. Ynteressant. Giet it goed mei de Fryske taal as it net korrekt skreaun is?

De molke is soer, mar fierder is it bêst te drinken. It is hjoed in reinder, mar fierder is it in moaie simmerdei. Spitich fan dy Lee Harvey Oswald, fierder wie it in noflik auto-ritsje.

Friezen nimme harren taal net serieus. Sa. Dan haw ik it mar in kear sein. Ik begryp de portee fan it ûndersyk fan Jongbloed wier wol: it is moai dat der safolle minsken graach korrekt Frysk skriuwe wolle soene. Dat is spitigernôch lykwols heel wat oars as dat it goed giet mei it Frysk. It giet no ien kear net goed mei it Frysk. Koartlyn skreaunen Arjen Versloot en Eric Hoekstra noch dat it Nederlânsk de oerhearskjende taal yn Fryslân oan it wurden is. De wurdskat fan Frysktaligen rint tebek en guon jonge minsken hawwe gjin aan fan wat de korrekte Fryske tiidwurdfolchoarder oan ‘e ein fan in sin moat wêze.

Ik haw in brutsen skonk, mar fierder kin ik noch knap drave. Spitich fan dy iisberch, fierder wie it in prachtige maiden-voyage. Nee, it komt net faak foar dat in parasjute net iepen giet, mar fierder hat er wol genoaten fan syn sprong.

It liket der op dat alle ûndersiken nei de steat fan it Frysk fan de ôfrûne jierren, konkludearje dat it goed giet. Ik haw it earder skreaun en ik tink der oer, lykas de Romeinske senator Cato, en einigje tenei al myn stikjes mei deselde meidieling: en fierder bin ik fan betinken dat it Frysk de ein fan de ieu net helje sil.

Ik mei net sa oer boeren. Dat komt, ik haw in lyts ‘jeugdtrauma’. As jonkje fan sân waard ik troch ús heit meitôge nei de feemerk yn de Frieslandhal yn Ljouwert. Ik wie in stedsjonkje en it like ús heit gaadlik om soks ris even oan my sjen te litten. Wy hawwe der leau’k net sa lang west. Wy wiene aaklik fan de wrede omgong fan de boeren mei de bisten. It iennichste wat my my noch heucht, is hoe’t de boeren de kij mei harren kuierstok hurd op ’e kop, tusken de eagen, sloegen.

Tsjintwurdich is der mear omtinken foar de relaasje tusken minsk en bist, of breder sjoen: minsk en natoer. Men soe tinke dat in provinsje dy’t bekend stiet om har suvelproduksje hjiryn foaroan rint. Ik leau it net. Foarbyldsje: op ien fan de kroanjuwielen fan de gemeente Ljouwert, in proefpleats, steane kij dy’t úthongere wurde. Sjen mei hoe’n bytsje fretten sy dochs noch genôch molke leverje. Rendemintstinken yn optima forma.

Sille wy gewoan in ein meitsje oan soksoarte gekkichheid? It is ommers in symptoom fan de trochsketten yndustrialisearring dy’t de Fryske feehâlderij en suvelproduksje sûnt de oarloch meimakke ha. Wy hawwe ruilferkaveling hân, der binne molkkwota oplein en der binne benei gjin lytse suvelfabriken mear en it grutte FrieslandCampina hat syn kantoar bûten de provinsje. Yn it fabryk yn Ljouwert wurde gjin lekkere suvelprodukten mear makke, allinne noch poeiermolke. En dan haw ik it  net oer sûkelarjemolke, mar oer ‘powdered milk’. It slimste fan alles: de greiden binne leech, de kij steane it hiele jier troch yn it megabûthús dêr’t nachts de ferljochting oan is, want – seit de boer – dêr meie de kij graach oer.

Wat in gekkichheid allegearre.

De Fryske feehâlderij en de suvelproduksje hawwe har siel ferkocht oan it rendemintstinken. En dat is spitich, om net te sizzen: min. Wa’t eagen hat, sjocht ommers dat der yn hieltyd gruttere lagen fan de befolking in soarte fan wurgens komt oer it alle kearen wer fierder sykjen nei optimalisearring en effisjinsje. It ivige sykjen nei grutter, better, hurder, mear en der perfoarst net mear foar betelje wolle, rekket sa stadich oan út ’e tiid.

Guon minsken hawwe der in soad wille oan om iten te sieden en om dan ek echt lekker te iten. ‘Slow food’ en itensiedersprogramma’s op tillevyzje binne razende populêr. In bulte minsken kiest tsjintwurdich earder foar kwaliteit fan libben as foar it goedkeapste en maklikste. Farske produkten, mei smaak en produsearre mei each foar wolwêzen fan it bist.

De Fryske feehâlderij en suvelproduksje soene harsels op ’e nij útfine moatte. In min imago leit op ’e loer. It sûne ferstân brûke. Faaks hoecht net alles biologysk-dynamysk. Ik wit wol dat it net polityk korrekt is, mar pleitsje dochs foar in nij keurmerk. In keurmerk dat benammen basearre is op sûn ferstân. Net langer sykje nei fierdergeande yndustrialisearring yn in proses dat ôfhinklik is fan de natoer (sjogge jo ek de tsjinstridichheid?), mar werom nei in model dat dan ek it Fryske Model wurdt.

Fansels.

Yn dat model sille de produkten al gau biologysk wêze, dat sprekt eins wol fansels. Fansels brûke wy gjin bestridingsmiddels op it lân en fansels mikse wy gjin antybiotika troch it feefoer en fansels sitte der gjin gemyske middels yn de produkten om de hâldberens langer en de smaak sterker te meitsjen.

Twadde punt: de Fryske boer wurket enerzjy-neutraal, om’t er yn in greide of op it dak fan it bûthûs sinnepanielen pleatst hat, in wynmûne brûkt of de waarmte fan de dong foar enerzjy ynset. It lânskip wurdt net skansearre troch in megabûthûs en sels ferbettere om’t er beammen plantet dêr’t kij yn de hieltyd waarmere simmers wat skaad fine kinne. Dat is it tredde punt: bistewolwêzen, want fansels hearre de kij yn de greide en wurde sy net slein.

‘Fryske’ molke, ‘Fryske’ tsiis, ‘Fryske’ bûter, it soe minsken oeral yn Nederlân (en yndied: de wrâld) dúdlik wêze moatte wêr’t suvelprodukten út Fryslân foar steane: ‘Frysk’ is in natuerlike produksjewize sûnder gekkichheid.

‘Mar’, sil der sein wurde ‘is dat no net folle djoerder?’ Ja, fansels is dat wat djoerder, mar as wy dy produkten yn de eigen regio ferkeapje, kinne wy de kosten fan logistyk en distribúsje werombringe. Dan eksportearje wy gjin produkten mear, mar it model. In boer yn Brabân dy’t biologysk wurket, enerzy-neutraal, dy’t prioriteit leit by biste-wolwêzen en it lânskip, en de produkten yn de eigen omkriten ferkeapet, hat sa besjoen ek rjocht op it ‘Frysk’ keurmerk.

Dêrneist: as de provinsje – om mar wat te neamen – al har jild net fergrieme soe oan akwadukten en nij asfalt, mar yn sinnepanielen en oare foarmen fan ‘renewable energy’ foar de Fryske boargers, dan soene de ynwenners fan Fryslân oer in pear jier gjin kosten mear hawwe foar gas en elektrisiteit. Dêrmei soe it ynkommen fan alle Friezen substansjeel ferbettere wurden, wêrmei’t finansjele romte ûntstiet foar elkenien om ‘Frysk’ te keapjen.

Ik soe sizze, it kin, mar it is mei sizzen is net te dwaan.