Wie Friesland in de 16e eeuw, de eeuw van Carel Roorda, wil begrijpen, moet de Friese Middeleeuwen begrijpen. Dat is iets wat op deze plek een ondoenlijke opgave is, maar een tipje van de sluier oplichten kan wel.

De politieke geschiedenis van Friesland in de Middeleeuwen draait bijna altijd om de 'Friese Vrijheid'. En laten we maar direct heel duidelijk zijn: de Friese vrijheid was meer mythe dan ze ooit realiteit is geweest.

Ooit waren de Friezen een volk dat om hen moverende redenen in een kuststreek woonden, waar tweemaal daags hun land onder water liep. Land waar hun koeien graasden en veel melk gaven en waar - uiteraard - zout gewonnen kon worden. Er ontstond een volk dat handelde in boter, kaas, laken, zout en slaven. De Friezen waren bekende handelaren in Scandinavië, de Britse eilanden en langs de Rijn.

Geen wonder dat toen het Frankische Rijk ontstond, de nieuwe keizers hun oog lieten vallen op dat eigenaardige volkje aan de kuststreek. Diverse oorlogen volgden in de achtste eeuw, waarbij dan de Franken, dan weer de Friezen de overhand hadden, tot uiteindelijk inlijving in het Frankische Rijk volgde. 

Zelfs onder het voor die tijd goed georganiseerde bestuur van de Franken bleef Frisia een moeilijk te controleren gebied, zoals ook Bonifatius ondervond. De afgelegen ligging achter de veenmoerassen van het Almere, het huidige Overijssel en Drenthe beperkten de bestuurbaarheid door het centrale gezag van de keizer. 

De Friese Vrijheid in een nog embryonale vorm.

De noormannen waren de gezamenlijke vijand die de Friezen en de Franken nader tot elkaar bracht. De Frankische organisatie zorgde voor ringburgwallen ter verdediging van de Friese kuststreek.

Volgens de legende kwamen de Friezen de Franken te hulp bij de herovering van Rome op een opstandige paus. Als dank mochten de Friezen een eigen inkleuring geven aan de overheersing door de Franken. Karel de Grote gunde hen:

• beperkte belastingen
• een directe onderdanigheid aan de keizer (dus geen bestuur door een graaf of hertog)
• deelname aan Frankische veldtochten voor zover de Friezen niet verder dan een dag lopen van huis verwijderd waren

De Friese vrijheid was geboren.

Let wel: vrij waren de Friezen niet. Er was een keizer waar ze aan dienden te gehoorzamen en er moest wel degelijk belasting betaald worden (in hoeverre het slaagde deze ook daadwerkelijk te innen is onbekend).

De harde realiteit was echter dat ook Karel de Grote de Friezen niet tegen de noormannen kon beschermen. Hij kwam met het curieuze plan een vikinghoofdman aan te stellen als graaf, om zijn collega-vikingen op afstand te houden. Zo kwam Frisia alsnog onder direct centraal gezag.

Daar kwam echter ook een eind aan, net als aan het sterke Frankische Rijk dat uiteenviel. Binnen het nieuwe Rooms-Duitse Rijk was niet altijd evenveel aandacht voor dat volk aan de kust, dat nog altijd moeilijk te bereiken en te controleren was. De Friezen hervonden hun vrijheid.

Binnen het Rooms-Duitse Rijk was er echter altijd wel een edelman die Friesland aan zijn gezag wilde toevoegen. Met name de nieuwe graven van Holland hadden een begerig oog. Het was het begin van een eeuwenlang getouwtrek, waarbij de Hollanders soms succesvol waren, maar nooit voor lang. Nog altijd herdenken de Friezen de Slag bij Warns van 1345 waar de Hollanders een smadelijke nederlaag leden toen zij een invasie bij Staveren wilden uitvoeren.

Begin 15e eeuw hadden de Friezen er genoeg van en vroegen ze de toenmalige keizer van het Rooms-Duitse Rijk de Friese Vrijheid te herbevestigen. Hoewel de beloften van Karel de Grote nergens waren vastgelegd en berustten op mythe, gaf keizer Maximiliaan de Friezen een hernieuwd Vrijheidsprivilege. 

In Friesland was een samenleving ontstaan die centraal gezag ook overbodig maakte. Een gebied van Zuiderzee tot aan de Wezer waar een oneindig aantal grote en kleine boerderijen en kerken lag. Bij de grootste boerenbedrijven, met het meeste geld, verrees een verdedigbare stenen toren, een stins. Zij waren zich gaan gedragen als de Friese adel, compleet met wapenschilden.

En dat was het begin van het einde van de Friese Vrijheid.

Waar er eerst 'geschillen' werden uitgevochten tussen twee boeren die ieder met een handvol wapenknechten elkaars stinstoren probeerden te bestormen, werden er al gauw coalities gesloten. De coalities groeiden en daarmee werden de geschillen  kleine oorlogen, die nieuwe coalities noodzakelijk maakten, tot er nog slechts twee coalities over bleven: Schieringers en Vetkopers. 

Vanuit Emden wist Eduard Cirkzena eind 15e eeuw een centraal gezag over Oost-Friesland te realiseren. Groningen-Stad trok de macht over de Ommelanden naar zich toe en de vraag bleef wie de macht over het Friesland ten westen van de Lauwers (ruwweg de huidige provincie Fryslân) zou weten te krijgen. 

De Vetkopers wendden zich tot de graaf van Saksen die daar wel voor voelde en zich in 1498 tot gubernator en potestaat van Friesland liet uitroepen.

Dat was het einde van de Friese Vrijheid, een vrijheid die nooit absoluut was, maar slechts bestond binnen de heerschappij van Frankische keizers, hun vikingvazallen en soms Hollandse graven.

Overigens betekende het eind evan de Friese Vrijheid niet het einde van de Friese vrijjheidsstrijd!

​