Fryske sûpe

Ik mei net sa oer boeren. Dat komt, ik haw in lyts ‘jeugdtrauma’. As jonkje fan sân waard ik troch ús heit meitôge nei de feemerk yn de Frieslandhal yn Ljouwert. Ik wie in stedsjonkje en it like ús heit gaadlik om soks ris even oan my sjen te litten. Wy hawwe der leau’k net sa lang west. Wy wiene aaklik fan de wrede omgong fan de boeren mei de bisten. It iennichste wat my my noch heucht, is hoe’t de boeren de kij mei harren kuierstok hurd op ’e kop, tusken de eagen, sloegen.

Tsjintwurdich is der mear omtinken foar de relaasje tusken minsk en bist, of breder sjoen: minsk en natoer. Men soe tinke dat in provinsje dy’t bekend stiet om har suvelproduksje hjiryn foaroan rint. Ik leau it net. Foarbyldsje: op ien fan de kroanjuwielen fan de gemeente Ljouwert, in proefpleats, steane kij dy’t úthongere wurde. Sjen mei hoe’n bytsje fretten sy dochs noch genôch molke leverje. Rendemintstinken yn optima forma.

Sille wy gewoan in ein meitsje oan soksoarte gekkichheid? It is ommers in symptoom fan de trochsketten yndustrialisearring dy’t de Fryske feehâlderij en suvelproduksje sûnt de oarloch meimakke ha. Wy hawwe ruilferkaveling hân, der binne molkkwota oplein en der binne benei gjin lytse suvelfabriken mear en it grutte FrieslandCampina hat syn kantoar bûten de provinsje. Yn it fabryk yn Ljouwert wurde gjin lekkere suvelprodukten mear makke, allinne noch poeiermolke. En dan haw ik it  net oer sûkelarjemolke, mar oer ‘powdered milk’. It slimste fan alles: de greiden binne leech, de kij steane it hiele jier troch yn it megabûthús dêr’t nachts de ferljochting oan is, want – seit de boer – dêr meie de kij graach oer.

Wat in gekkichheid allegearre.

De Fryske feehâlderij en de suvelproduksje hawwe har siel ferkocht oan it rendemintstinken. En dat is spitich, om net te sizzen: min. Wa’t eagen hat, sjocht ommers dat der yn hieltyd gruttere lagen fan de befolking in soarte fan wurgens komt oer it alle kearen wer fierder sykjen nei optimalisearring en effisjinsje. It ivige sykjen nei grutter, better, hurder, mear en der perfoarst net mear foar betelje wolle, rekket sa stadich oan út ’e tiid.

Guon minsken hawwe der in soad wille oan om iten te sieden en om dan ek echt lekker te iten. ‘Slow food’ en itensiedersprogramma’s op tillevyzje binne razende populêr. In bulte minsken kiest tsjintwurdich earder foar kwaliteit fan libben as foar it goedkeapste en maklikste. Farske produkten, mei smaak en produsearre mei each foar wolwêzen fan it bist.

De Fryske feehâlderij en suvelproduksje soene harsels op ’e nij útfine moatte. In min imago leit op ’e loer. It sûne ferstân brûke. Faaks hoecht net alles biologysk-dynamysk. Ik wit wol dat it net polityk korrekt is, mar pleitsje dochs foar in nij keurmerk. In keurmerk dat benammen basearre is op sûn ferstân. Net langer sykje nei fierdergeande yndustrialisearring yn in proses dat ôfhinklik is fan de natoer (sjogge jo ek de tsjinstridichheid?), mar werom nei in model dat dan ek it Fryske Model wurdt.

Fansels.

Yn dat model sille de produkten al gau biologysk wêze, dat sprekt eins wol fansels. Fansels brûke wy gjin bestridingsmiddels op it lân en fansels mikse wy gjin antybiotika troch it feefoer en fansels sitte der gjin gemyske middels yn de produkten om de hâldberens langer en de smaak sterker te meitsjen.

Twadde punt: de Fryske boer wurket enerzjy-neutraal, om’t er yn in greide of op it dak fan it bûthûs sinnepanielen pleatst hat, in wynmûne brûkt of de waarmte fan de dong foar enerzjy ynset. It lânskip wurdt net skansearre troch in megabûthûs en sels ferbettere om’t er beammen plantet dêr’t kij yn de hieltyd waarmere simmers wat skaad fine kinne. Dat is it tredde punt: bistewolwêzen, want fansels hearre de kij yn de greide en wurde sy net slein.

‘Fryske’ molke, ‘Fryske’ tsiis, ‘Fryske’ bûter, it soe minsken oeral yn Nederlân (en yndied: de wrâld) dúdlik wêze moatte wêr’t suvelprodukten út Fryslân foar steane: ‘Frysk’ is in natuerlike produksjewize sûnder gekkichheid.

‘Mar’, sil der sein wurde ‘is dat no net folle djoerder?’ Ja, fansels is dat wat djoerder, mar as wy dy produkten yn de eigen regio ferkeapje, kinne wy de kosten fan logistyk en distribúsje werombringe. Dan eksportearje wy gjin produkten mear, mar it model. In boer yn Brabân dy’t biologysk wurket, enerzy-neutraal, dy’t prioriteit leit by biste-wolwêzen en it lânskip, en de produkten yn de eigen omkriten ferkeapet, hat sa besjoen ek rjocht op it ‘Frysk’ keurmerk.

Dêrneist: as de provinsje – om mar wat te neamen – al har jild net fergrieme soe oan akwadukten en nij asfalt, mar yn sinnepanielen en oare foarmen fan ‘renewable energy’ foar de Fryske boargers, dan soene de ynwenners fan Fryslân oer in pear jier gjin kosten mear hawwe foar gas en elektrisiteit. Dêrmei soe it ynkommen fan alle Friezen substansjeel ferbettere wurden, wêrmei’t finansjele romte ûntstiet foar elkenien om ‘Frysk’ te keapjen.

Ik soe sizze, it kin, mar it is mei sizzen is net te dwaan.