Omdat ik eerder dit jaar Factory Summers met veel plezier gelezen heb, hoefde ik niet lang te twijfelen of ik Pyongyang ook wilde kopen (heerlijke winkel, trouwens: Faraos Cigarer, jammer dat ze zoveel Deense strips en graphic novels verkopen). Het moet een meesterwerkje zijn, had ik al begrepen uit de biografieën van Delisle die ik al had gelezen

Het is niet moeilijk onder de indruk te raken van het verhaal en de tekeningen. In een vrij terloopse verteltrant en in eenvoudige, met potlood ingekleurde zwart/wit tekeningen beschrijft Delisle zijn verblijf van twee maanden in het meest afgezonderde land van de wereld: Noord-Korea.
​De reden van dat verblijf is al wonderlijk: De Franse tekenfilmstudio waar Delisle voor werkt, besteedt het tekenwerk uit naar Noord-Korea en de studio stuurt eigen toezichthouders om de productie te controleren.

De kracht van Pyongyang zit in de eenvoud van de tekeningen, de humor die Delisle er in verwerkt en de komische observaties, scherp afgezet tegen de schaarste (voedsel en elektriciteit), de potsierlijke persoonsverheerlijking van de Kimmen en de angst die raast, vlak onder het onbewogen uiterlijk van de Koreanen waar Delisle contact mee heeft (gids en vertaler). 

Het is een vrolijk boek (expats hebben het in Pyongyang redelijk goed), maar overal is de droefenis voelbaar van een volk dat - generatie na generatie - opgroeit, leeft en sterft in schaarste, onwetendheid en vooral angst.

Pyongyang (tweede paperbackdruk 2018, Engels) - Guy Delisle​

Omdat ik al enkele recensies had gelezen, het boek ernstig gelauwerd is en ik aanbevelingen van anderen had gekregen, was ik terdege voorbereid op het lezen van Dagen van Zand als een goed boek. Toch werd ik volledig overdonderd door dit verhaal over een mij onbekende geschiedenis, in beeld gebracht met - ik weet niet hoe ik het anders moet noemen - heel intense tekeningen.

Voor wie het boek nog niet kent: een jonge fotograaf wordt door een overheidsinstantie naar Oklahoma gestuurd om de jarenlange droogte in het gebied en de gevolgen voor de bewoners daar in beeld te brengen. Langzaamaan verliest hij daar alle professionele distantie.

Allereerst ben ik onder de indruk van de historische feitenkennis van Aimée de Jongh. Het maakt dat het verhaal boven zichzelf uitstijgt, niet alleen als een accurate blik op de geschiedenis, maar ook als een waarschuwing voor de toekomst.

En dan zijn er De Momenten. Momenten die de hoofdpersoon John Clarke steeds dieper ingraven in zijn opdracht. De intense tekeningen die ik hierboven noemde. Bijvoorbeeld de eerste stofstorm (het kleurgebruik!), of het beeld van Clarke bij een dood paard en natuurlijk het moment dat de familie van Betty terugkeert van de bruiloft.

Intens.

Eén ding vraag ik me af: in de historische informatie die in het boek wordt gegeven, komt de naam van Dorothea Lange enkele malen naar voren. Zij was één van de vrouwen die foto's maakte van de droogte in het gebied. De Jongh zal haar redenen hebben, maar ik had het niet onaardig gevonden als ze voor een vrouwelijke hoofdpersoon had gekozen.

Dagen van Zand is een fantastisch voorbeeld voor andere makers, dat een graphic novel op z'n best is met een origineel verhaal. Lever je er dan ook nog zulk opmerkelijk hoogwaardige tekeningen bij, dan kun je gerust spreken van een meesterwerk.

Dagen van Zand (2021) - Aimée de Jongh

Der Augensammler is een graphic novel van Frank Schmolke, gebaseerd op de gelijknamige thriller van Sebastian Fitzek. Zoals bij een degelijke politiethriller is het verhaal niet bijster interessant: seriemoordenaar, gruwelijkheden, de hoofdpersoon (in dit geval niet een politie-inspecteur, maar een oud politieman, nu krantenjournalist) kampt met een slecht huwelijk en alcohol, aanwijzingen van de moordenaar en een race tegen de klok om de laatste verdwenen slachtoffers levend te vinden. Hop!

U begrijpt: het verhaal deed me niet zoveel. Zeker niet omdat hoofdpersoon Zorbach op het juiste spoor wordt gebracht door een blinde zieneres. Kolderieke esoterische bullshit, vooral als je bedenkt dat Zorbach er zonder haar niks van gebakken had. Gecombineerd met een paar toevalligheden ('hé, we staan voor het juiste adres!') en een spannend stukje speurwerk komt niet van de grond.

Gelukkig is er de goeie vormgeving van de onzin door Schmolke. Sowieso is een verhaal dat in Berlijn speelt altijd fijn, maar Schmolke schmiert zijn pen en verf op het papier (ik mag me graag voorstellen dat graphic novels nog op papier getekend worden), met net voldoende aandacht voor details. Net genoeg. 
​
Der Augensamler (2021) - Frank Schmolke (nach dem Roman von Sebastian Fitzek)

​Guibert ‘citeert’ Cope als hij herinneringen ophaalt aan de wegen uit het Californie van die tijd. Wegen die toen nog smal en kronkelig waren, waar slechts enkele auto’s reden, die elkaar soms op de smalle paden niet eens konden passeren. Cope herinnert zich de citrusboomgaarden, bossen en poema’s. De teksten worden echter vergezeld door illustraties van de wegen zoals ze nu zijn: Zes stroken asfalt met tientallen auto’s die in volle vaart door een kale, betonnen omgeving rijden. En dan volgt een droge constatering:

“Hoe dan ook, het leven was toen volkomen anders”

Guibert hanteert een dergelijke droge vertelstijl doorheen heel het boek. Misschien deed hij dat in ‘De Oorlog’ ook al, maar ik vind het bij ‘De Jeugd’ heel erg treffend. Je jeugd beleef je immers niet als een doorlopend verhaal met een rode lijn. Ik niet tenminste. Je jeugd rolt over je heen als een serie ongerelateerde gebeurtenissen. Eerst woon je hier, plots woon je in een andere buurt. Dat uitje naar het strand. Je bent bang voor god. En dat is precies zoals ‘De jeugd’ is geschreven. Een serie losse herinneringen, incidentele gebeurtenissen en waar woorden niet volstaan: beelden. Wat is bijvoorbeeld de relevantie voor het geheel van die ene vechtpartij uit de jeugd van Alan? Niets anders dan dat het gewoon een van vele herinneringen is.

Dat gegeven – die op zichzelf staande verhaaltjes – wordt weerspiegeld in de tekeningen. Neem bijvoorbeeld de bijgevoegde pagina, waar in het midden Alan met vriendinnetje Ruthy op de grond aan het tekenen is. Er is geen omgeving getekend. Geen meubels, geen lichtinval in de ruimte, zelfs de vloer wordt niet aangegeven. Dat vind ik zo briljant aan het werk van Guibert. Want waar is de kleine Alan zich op dat moment van bewust? Echt niet van de meubels, de lichtinval of de vloer, maar hooguit van het papier waar hij op tekent en waar zijn blauwe, groene en gele potlood liggen. Al het irrelevante wordt op zo’n moment uitgefilterd. Net als met echte herinneringen.

Ik zou kunnen doorgaan. Over het spaarzame gebruik van expressieve gezichtsuitdrukkingen (afgezien van pagina 53), over de aandacht voor details ondanks de vrij ruwe tekenstijl, over de weemoed van verandering...

...maar misschien is de beste aanrader: ik heb direct alle drie delen van 'De Oorlog van Alan Cope' gekocht!

De Jeugd van Alan (2015) - Emmanuel Guibert

Uiteindelijk gaan veel verhalen over de moeizame tocht naar een hoogtepunt: de schat wordt gevonden, ze krijgen elkaar, het kwaad wordt overwonnen, of je overwint jezelf. Factory Summers van Guy Delisle is een graphic novel waarin nergens naartoe wordt gewerkt en dus ook geen climax wordt bereikt.

Het verhaal kabbelt vier zomers lang langs de weinig verheffende belevenissen van de bij aanvang zestienjarige hoofdpersoon die in de vakantieperiodes in de grote papierfabriek van zijn woonplaats Quebec een bijbaantje heeft.

Toch is het ook zonder spanningsboog een heel leesbaar boek. Een page-turner zelfs. 

Vanaf het begin worden je als lezer meegenomen de fabriek in. Je krijgt ontzag voor de grote papiermachines, je voelt je ongemakkelijk in de onbehouwen macho cultuur (die overigens heel gemakkelijk omslaat naar grensoverschrijdende aanrakingen) en je voelt de druk van fysiek werk in een luidruchtige, veel te warme omgeving.

Delisle zet de ruige fabriek af tegen een paar gevoelige verhaallijntjes: de hoofdpersoon die veel liever naar de bibliotheek gaat, thuis zit te tekenen en uiteindelijk 'fine arts' gaat studeren. Daarnaast is er het moeizame contact dat hij heeft met zijn vader die als ingenieur ook in de fabriek werkt.  Hij ziet z'n vader  na de scheiding nog maar één keer per jaar en ondanks dat ze nu op dezelfde plek werken, komt een nieuw contact niet echt van de grond. Zijn vader komt immers niet op de werkvloer en de hoofdpersoon zelf komt niet op de kantoren.

De functie van die verhaallijntjes is dat daardoor een contrast ontstaat. De fabriek is niet wat de hoofdpersoon (het verhaal is autobiografisch) zoekt. dit is slechts een bijbaan, een 'summer job'. Z'n passie ligt heel ergens anders.

Dat wordt versterkt door de fragmentarische opbouw van het verhaal. Hier een ontmoeting met een nieuwe collega, daar een probleem met een machine, knellende laarzen, maar nergens ontstaat een warme verbinding met de werkplek of een duurzame connectie met een collega.

Geel
De tekenstijl benadrukt het verhaal op een briljante manier. Delisle biedt een eenvoudige tekenstijl, bijna op het naïeve af, maar weet tegelijkertijd zoveel details van het werken in de fabriek te geven, dat de fabriek bijna als een personage gaat leven.

Door slechts één kleur tussen de grijstinten te gebruiken, weet Delisle heel subtiel accenten aan te brengen. Meestal wordt de blik getrokken naar het gele t-shirt van de hoofdpersoon, maar vaak ook wordt met gele wolkjes het puffend functioneren van de machines duidelijk gemaakt. Mooi is ook de gele lucht aan de horizon die duidelijk maakt dat de hoofdpersoon na een nachtdienst met zonsopkomst naar huis fietst.

Guy Delisle heeft met Factory Summers een schitterend 'coming of age' verhaal geschreven. Geen coming of age met een woeste romance, niet snel volwassen hoeven worden door oorlog of tienerzwangerschap, maar door een blik in het gewone leven van gewone mensen in de fabriek te krijgen en de groeiende overtuiging: DIT wil ik niet, ik wil tekenen.

En dat is hem gelukt.

Factory Summers (2021) - Guy Delisle (ook in het Nederlands verkrijgbaar)

In zijn boek Familieziek (2002) keerde Adriaan van Dis terug naar het onderwerp van zijn moeizame jeugd in het beschadigde gezin dat na de oorlog naar Nederland kwam. Peter van Dongen bewerkte de roman tot een graphic novel van Heel Hoge Kwaliteit.

​Veel anekdotes uit de roman zijn weggelaten, het verhaal heeft focus op de jonge ‘Adriaan’ die in een repatriantenhuis in de duinen zich een buitenstaander in z’n eigen familie voelt en een magische wereld creëert om overeind te blijven.

Adriaan van Dis sprak zijn enthousiaste bewondering uit voor de tekeningen van Van Dongen, die het interieur van toen – getekend naar familiefoto’s van Van Dis zelf – bijzonder nauwgezet weergaven, tot en met het flesje Airwick naast de radio aan toe…

​Veel beter dan Familieziek worden graphic novels niet. Het verhaal biedt een goede lezer veel details, kleine zijpaadjes en - voor mijzelf in ieder geval wel - een beeld van hoe het was voor mensen die vanuit Nederlands Indië wegvluchtten, om in  dat eigenaardige Nederland te moeten aarden.

De tekeningen zijn een genot. De klare lijn zorgt er naar mijn smaak altijd voor dat de tekeningen 'gedienstig' zijn aan het verhaal. Geen exhibitionistisch gekoketteer met tekenstijlen (wat je nog wel eens tegenkomt bij graphic novels), maar een goed verhaal, verteld met mooie beelden

​Familieziek (2017) - Peter van Dongen